Abonneren  Inloggen

Liefde voor het boek vertaalt zich in prachtige producties

17 maart 2023

Elk jaar viert stichting De Best Verzorgde Boeken de mooiste producties die de grafische sector voortbrengt. Uit honderden inzendingen selecteert een vakjury 33 boeken die uitblinken in ontwerp, productie en uitgave. Volgens directeur Esther Scholten een feest om te doen, want het kwaliteitsniveau in Nederland is hoog. ‘Ik word heel blij van de liefde waarmee mensen boeken maken.’

Vol verwachting klopte het hart van Esther Scholten eind vorig jaar. Het was december en dat betekent dat er heel veel goed verzorgde boeken binnenkomen. ‘Bij elk boek is het alsof ik een cadeautje uitpak’, zegt Scholten. ‘Ik doe dit al jaren, maar word nog altijd verrast. Voor mij is dit het hoogtepunt van het jaar.’

Geen Europese vakprijs voor best verzorgde boeken is zo oud als die in Nederland. De uitverkiezing gaat al bijna een eeuw terug, tot 1926 om precies te zijn. En nog altijd is De Best Verzorgde Boeken net als het boekenvak springlevend. Wat heet: van de in 2021 uitgegeven boeken mocht de jury er 326 beoordelen, tegen 267 in 2020. Een bijzonder grote oogst, zo vermeldt het juryrapport.

De route die de organisatie van de vakprijs aflegt is elk jaar hetzelfde. In januari buigt de jury zich over alle ingezonden boeken die uitgegeven zijn. De bekendmaking van de 33 geselecteerde boeken volgt in maart, met als grote finale de tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam in het najaar. Daar vindt ook de presentatie van de catalogus over de selectie van 2022 plaats. Daarna gaan De Best Verzorgde Boeken op tournee en worden ze getoond op diverse locaties in binnen- en buitenland.

Samenspel

Scholten is de eerste die toegeeft dat de term ‘best verzorgd’ oubollig klinkt, maar paradoxaal genoeg is dat precies waarmee de Nederlandse verkiezing zich onderscheidt van soortgelijke vakprijzen in andere landen. ‘Dat komt omdat we in de eerste plaats boeken uitverkiezen en niet alleen boekontwerpen, zoals vaak gebeurt. Het ontwerp is hartstikke belangrijk, maar een boek is veel meer dan dat. Het gaat juist om het samenspel tussen techniek, creativiteit en uitgeversschap. Als die aspecten goed bij elkaar komen in een samenwerking tussen een uitgever, een ontwerper en een drukker, dan kan daar een Best Verzorgd Boek uit voortkomen.’

Directeur Esther Scholten van stichting De Best Verzorgde Boeken. Foto door Maikel Thijssen Photography

Ontwerp, productie (lithografie, druk en bindwijze) en uitgave: dat zijn de drie aspecten waarop de vakjury, met daarin afgevaardigden uit de vakgebieden, per boek hun oordeel loslaten. Wat daarbij de specifieke criteria zijn om een boek als ‘best verzorgd’ te bestempelen? Scholten: ‘De vijf juryleden zijn daarin vrij. Het mooie van kwaliteit is dat je er technisch naar kunt kijken, maar ook met een creatieve blik. Er is dus geen “afvinklijstje”. De juryleden bekijken het vanuit hun eigen expertise: de ontwerper, de drukker en de uitgever. Vervolgens gaan ze twee dagen lang met elkaar in discussie om samen tot een definitieve selectie te komen.’

Als het gaat om de productie van het boek kijkt de jury met een scherp oog naar druktechniek, papierkeuze en bindwijze. ‘Is er gelithografeerd en hoe? En zo niet, waarom is die keuze gemaakt? Hoe zit het boek in elkaar? Als een boek gebonden is, hoe is dat gedaan? Het is niet zo dat een boek waarin allerlei grafische innovaties zitten vanzelfsprekend geselecteerd wordt. Soms kan de inhoud van een boek zo belangrijk zijn dat de techniek minder relevant is. Andersom kan het natuurlijk ook zijn dat een boek exceptioneel gedrukt is.’

Natuurlijke materialen

Technische hoogstandjes en conceptuele doordenkers, introverte en uitbundige boeken, boeken van wereldberoemde ontwerpers en boeken van studenten, boeken uitgegeven door uitgevers, instituten en in eigen beheer: ze zitten allemaal tussen de jaarlijkse selectie. Trends zijn er ook. Zo kon de jury vorig jaar niet om de ‘overweldigende aanwezigheid’ heen van wat ze in het juryrapport ‘pakpapier’ noemde: bruin karton en bruin kaftpapier.

Het veelvoorkomende thema ‘natuur’ zag de jury ook terugkomen in de voorkeur voor natuurlijke materialen, zoals ongebleekte linnens voor omslagen en plantaardige inkten. Andere trends die opvielen: veel goud- en zilverinkten gedrukt op zwart papier, de vaak voorkomende vervanging van een van de CMY-kleuren door een pantone-kleur bij CMYK-druk en veel boeken waarbij de tekst in inktblauw gedrukt is in plaats van zwart.

Wereldwijde aandacht

De jury heeft wat te kiezen, want het niveau van de inzendingen is hoog. Dat valt ook in het buitenland op. ‘Vanuit de hele wereld krijgen we aanvragen van musea die de Best Verzorgde Boeken willen tentoonstellen’, vertelt Scholten. ‘Dat zegt veel over de kwaliteit en de traditie van de grafische industrie in Nederland.’

Zo heeft het Printing Museum in Tokyo de Nederlandse selectie recent in huis gehad. Daarnaast dingen De Best Verzorgde Boeken elk jaar mee bij de internationale verkiezing Schönste Bücher aus aller Welt in Leipzig. De meest prestigieuze prijzen gingen vorig jaar zelfs naar twee Nederlandse boeken. De Gouden Letter is uitgereikt aan On the Necessity of Gardening en de Gouden Medaille ging naar Met Stoelen.

Bekroning

Voor boekenmakers voelt de uitverkiezing tot De Best Verzorgde Boeken als een bekroning, weet Scholten. ‘Het toont je vakmanschap aan, het is een keurmerk. In sommige gevallen levert dat letterlijk werk op. Dan willen opdrachtgevers werken “met die lithograaf van dat Best Verzorgde Boek”.’ Scholten heeft bewondering voor de ontwerpers, drukkers en uitgevers van Best Verzorgde Boeken. ‘Ik word heel blij van de liefde waarmee zij boeken produceren. Dat heeft met ambacht en trots te maken. Klinkt cliché, maar het is allemaal waar. Het is de liefde voor het vak en voor dat wat het boek wil vertellen.’

Ze is verheugd dat ze diezelfde drive ook bij de jongere generaties ziet. ‘Toen ik aantrad heb ik meteen een studentenjury in het leven geroepen. Er zijn steeds meer studenten die boeken insturen. Mooi om jonge mensen zo bevlogen met boeken bezig te zien.’

Over de toekomst van het boek is Scholten dan ook optimistisch gestemd. ‘Makers willen dat een werk er voor de eeuwigheid komt, anders geef je het wel op een andere manier uit. Daarbij heeft de boekvorm een bepaalde status. Zelfs influencers die vooral digitaal bezig zijn, vinden het te gek om een boek te mogen maken. Als je het belangrijk vindt dat een thema er komt, een innerlijke drijfveer hebt, dan ga je er hard voor lopen. En dan kunnen er dus heel mooie boeken ontstaan.’

Covers & Pages

Voor de 60e keer komt er een overzichtswerk van De Best Verzorgde Boeken. Voor de prijswinnende boeken van 2021 kwam die eer toe aan René Put en Brigitte Gootink van het Amsterdamse ontwerpbureau PutGootink. Zij bleven ver weg van het klassieke idee van een catalogus en maakten een visueel verslag dat de boeken verbindt in een eenmalige gezamenlijke context: Covers & Pages.

‘Een boek maken over prijswinnende boeken is eervol en spannend tegelijk’, vertelt Gootink. ‘Je doet nooit recht aan al die verschillende boeken met een reproductie. Door onszelf uit te dagen om juist te focussen op overeenkomsten in vorm en inhoud, is een beelddialoog ontstaan tussen de boeken die daarmee samen een nieuw boek vormen.’ Om dat te bewerkstelligen tonen Put en Gootink van elk boek de cover en vijf pagina’s die zij hebben geselecteerd op basis van inhoudelijke en formele eigenschappen. Deze bladzijden gaan de combinatie aan met een pagina uit een van de andere boeken. De ontwerpers lieten zich daarbij inspireren door de readers die ze vroeger als studenten zelf kopieerden. Het resultaat is een reader met kopieën van covers & pages van de prijswinnende boeken. ‘Dit triggert juist om de originele boeken zelf te bekijken, want deze reader is slechts een representatie’, zegt Put.

Bijzonder drukwerk

Door overeenkomsten in typografie, bladspiegel en fotografie van de boeken met elkaar te combineren, blijft het volgens de makers boeiend om door het visuele verslag te bladeren. Gootink: ‘Er is een heel nieuw boek ontstaan, je wordt elke pagina opnieuw verrast. Het is alsof 33 verschillende karakters voor één keer samen optreden.’

Ook voor het drukwerk zijn bijzondere keuzes gemaakt, zoals drukken in tritone. ‘We hebben twee kleuren zwart en een kleur grijs samengevoegd waardoor een diepe zwart-wit weergave ontstaat. Daardoor communiceren de boeken een-op-een met elkaar. Daarnaast hebben we met zilverinkt voor elk boek een zilveren randje toegevoegd. Het zijn immers prijswinnende boeken. Uit de bladspiegels hebben we witruimte en stramienen gehaald om daar monumentale vormen van te maken die op zichzelf staan, maar wel direct te maken hebben met en afkomstig zijn uit de boeken zelf.’

De papierkeuze bleef heel basaal, ook al is het verleidelijk om daarmee juist te experimenteren. ‘Wij kozen voor twee soorten papier: emotion natural white en forever leigrijs. Dat past bij de eenvoud van de reader-gedachte én bij de huidige tijd waarin papier schaars en duur is.’

De ontwerpers zijn blij met het resultaat van Covers & Papers, dat in november is verschenen.

Aan de productie van Covers & Papers werkten mee: drukkerij Tielen, NPN drukkerijen, Pantheon, RaddraaierSSP, robstolk®, Wilco Art Books, Zwaan Lenoir, boekbinder Patist, Igepa Nederland (tevens sponsor van het papier) en Saen Screen.

On the Necessity of Gardening

De Gouden Letter, de hoofdprijs, ging voor boeken uit 2021 naar On the Necessity of Gardening, uitgegeven door Valiz i.s.m. Centraal Museum Utrecht. Het boek was vervolgens ook prijswinnaar in de internationale competitie Best Book Design from all over the World 2022.

Juryrapport: On the Necessity of Gardening

Wat een wild, aantrekkelijk, energiek boek is dit. Het thema, tuinieren en kunst, komt niet alleen in de rijke inhoud naar voren, het wordt ook voelbaar in de vormgeving. Tuinieren is, zoals de achterflap ons herinnert, een actieve dialoog aangaan met levend materiaal. En dat voel je op iedere pagina, niet alleen in het weelderige beeldmateriaal, maar vooral ook in de manier waarop die beelden en de teksten geordend en samengevoegd zijn. De begrippen zijn in een abecedarium geordend, dat wordt doorsneden door langere tekstbijdragen en paginavullend beeld. De structuur is helder maar voelt nergens te aangeharkt aan. De georganiseerde wildheid zien we ook terug in de typografie, die schijnbaar moeiteloos allerlei verschillende stijlen en referenties combineert, van heel ouderwets tot eigentijds. Mooi is dat je die diversiteit op een heel compacte manier ook al terugziet in het omslag. Verder zorgt de bindwijze (garenloos gebrocheerd in koudlijm) ervoor dat het boek lekker openvalt. De druk en lithografie zijn mooi, en het gebruik van verschillende papiersoorten (wollig voor het abecedarium, gladder voor de beeldkaternen) werkt goed. Een boek om eindeloos in te verdwalen.

  • Hoofdredacteur: Laurie Cluitmans
  • Uitgever: Valiz, Amsterdam i.s.m. Centraal Museum, Utrecht
  • Ontwerper: Bart de Baets, Amsterdam
  • Lithograaf: Wilco Art Books (Mariska Bijl), Amersfoort
  • Drukker: Wilco Art Books, Amersfoort
  • Binder: Wilco Art Books, Amersfoort
  • Font: Times Nr. Seven (Monotype), Optima (Linotype), AG Buch BQ en AG Buch Extended BQ (Berthold)
  • Formaat (b x h x d): 240 x 320 x 17 mm
  • Omvang: 240
  • Oplage: 5000
  • Prijs: € 29,90
  • ISBN: 978 94 93246 00 3
  • Papier binnenwerk (leverancier): 90gsm Munken Premium Cream 1.95 (Arctic Paper), 90gsm Soporset Premium Offset (Igepa)
  • Omslag (leverancier): 300gsm Arena® White Rough (Fedrigoni)
  • Bindwijze: Garenloos gebrocheerd met minimale zijbelijming; verlijming in koudlijm
  • Technische bijzonderheden: Binnenwerk deels gedrukt in CMYK en zwart + PMS 292 (blauw); omslag gedrukt in CMYK en PMS 3405 (groen)

Met Stoelen

De Gouden Medaille ging voor boeken uit 2021 naar Met Stoelen, ontworpen, gemaakt en uitgegeven door Kuan-Ting Chen, een derdejaars student aan ArtEZ Arnhem. Was vervolgens ook prijswinnaar in de internationale competitie Best Book Design from all over the World 2022.

Juryrapport: Met Stoelen

Een boek dat uitblinkt in z’n eenvoud en zorgvuldigheid. Centraal staat de relatie tussen mensen en objecten. In het bijzonder gaat het hier, u raadt het al, over die tussen mensen en stoelen. Verschillende facetten van de stoel worden belicht, op een manier die heel consequent en een tikje obsessief is. In de vormgeving zijn daarnaast bewuste keuzes gemaakt die een relatie leggen tussen stoelen en boeken. Zo kan de L-vorm van een halfgeopend boek worden gezien als een verwijzing naar een zithouding: de afbeeldingen zijn zo op spreads geplaatst dat de knik uitkomt waar het zitvlak overgaat in de rugleuning. Eerlijkheid gebiedt te zeggen dat de jury op dit punt verdeeld was. Sommige juryleden vonden het een mooi voorbeeld van hoe je de ervaring van een boek als object kunt inzetten. Anderen vonden het iets te ‘on the nose’, en stoorden zich er bovendien aan dat je door het drukken in de vouw een deel van de afbeelding mist. Wellicht had dit laatste verholpen kunnen worden door voor koudlijm te kiezen in de bindwijze. Wat overeind blijft staan, is dat Met Stoelen, een derdejaars studentenproject, heel scherp en knap gemaakt is. De materiaalkeuzes kloppen, het rechthoekige formaat past mooi bij de vorm van een stoel en het omslag is sober maar strak. De productie maakt des te meer indruk omdat dit boek in de werkplaats van ArtEZ geprint en gebonden is. Zoals een jurylid opmerkte: ‘Qua doorlopers kan menig offsetdrukker en binder hier nog een puntje aan zuigen.’

  • Auteur: Kuan-Ting Chen
  • Uitgever: ArtEZ (Graphic Design Department), Arnhem
  • Ontwerper: Kuan-Ting Chen, Arnhem
  • Drukker: ArtEZ Arnhem (gedrukt door Kuan-Ting Chen)
  • Binder: ArtEZ Arnhem (handgebonden door Kuan-Ting Chen)
  • Font: Capitolina (Typefolio)
  • Formaat (b x h x d): 155 x 267 x 14 mm
  • Omvang: 240
  • Oplage: 14
  • Papier binnenwerk (leverancier): 60gsm Elementa Opaque Classic (Antalis), 80gsm RecyStar® Nature (Papyrus), 80gsm Fastprint Color grijs (Clairefontaine)
  • Omslag (leverancier): 300gsm Gmund Used 8 (Gmund)
  • Bindwijze: Garenloos gebrocheerd met deels Japans gevouwen pagina’s; rug omplakt met linnen kapje; omslag is aan de rug verlijmd
  • Technische bijzonderheden: Omslag en binnenwerk zijn digitaal gedrukt in zwart (Dry Toner)

Op de rug van Bigi Kayman

Dit boek had de voorkeur van Esther Scholten: ‘Omdat het een kinderboek is door een “gewone” uitgeverij.’

Juryrapport: Op de rug van Bigi Kayman

In dit maatschappelijk relevante kinderboek worden de toch al ijzersterke illustraties van Hedy Tjin prachtig opgetild door de toevoeging van een fluorroze steunkleur. Het is best gedurfd om een kinderboek over het slavernijverleden te maken, en de bijzondere kleurstellingen onderstrepen dat lef vol overgave. Het boek is in full colour gedrukt, waarbij magenta is vervangen door PMS 806. Dit sluit heel mooi aan bij het materiaal waarmee Tjin tekent, namelijk viltstift. De fluorkleur versterkt de handgetekende illustraties en dat levert een levendig beeld op. Ook zorgt het voor bijzondere, dynamische kleurcontrasten tussen roze en het vele groen in dit boek (het verhaal speelt zich grotendeels af in een moerasgebied in Suriname). De lithografie en het drukwerk zijn heel goed gedaan, je voelt de viltstiftlijnen bijna zitten. Dat tactiele effect wordt extra onderstreept door het ongestreken, opdikkend papier. Bij de typografie waardeert de jury de spannende keuze voor een eigentijdse schreef, Tiempos Text, in plaats van een meer standaard kinderboekenlettertype.

  • Auteur: Henna Goudzand Nahar
  • Illustrator: Hedy Tjin
  • Uitgever: Em. Querido’s Uitgeverij, Amsterdam
  • Ontwerper: Lyanne Tonk, Amsterdam
  • Lithograaf: Wilco Art Books (John Geurtsen), Amersfoort
  • Drukker: Wilco | Printing & Binding, Amersfoort
  • Binder: Wilco | Printing & Binding, Amersfoort
  • Font: Tiempos Text (Klim Type Foundry)
  • Formaat (b x h x d): 170 x 240 x 6 mm
  • Omvang: 56
  • Oplage: 2500
  • Prijs: € 16,99
  • ISBN: 9789045126685
  • Papier binnenwerk (leverancier): 150gsm Munken Lynx Rough (Antalis)
  • Schutbladen (leverancier): 110gsm Woodstock Betulla (Fedrigoni)
  • Band (leverancier): 135gsm Magno Gloss (Sappi Europe)
  • Bindwijze: Genaaid gebonden papieren band met rechte rug geplakt om 2 mm grijsbord; verlijming in koudlijm; met kapitaalbandjes
  • Technische bijzonderheden: Omslag en binnenwerk zijn gedrukt in CMYK, waarbij het magenta is vervangen door PMS 806 (fluo-roze); schutbladen gedrukt in PMS 806 (fluor roze); band is voorzien van soft touch laminaat

Meer nieuws, tips en achtergondinformatie lezen over de grafische branche?

Neem een proefabonnement op PRINTmatters magazine